The Heart in Poems: Rosalía de Castro (II)

Rosalía de Castro

(1837-1885)

¡Ay!, no meu corazonciño

xa non pode haber contento,

que está de dolor ferido,

que está de loito cuberto.

A Day of Words: Festiletras

"Mirar es algo más que abrir los ojos"

- Nacho Montoto

Cada ano, no mes de maio e coincidindo co día das nosas letras, n'O Couto organizan o Festiletras,  unha espectacular pirotecnia de palabras.  Nesta anterior entrada xa vos falara da experiencia do 2016, pero cada edición é diferente e de novo, do 16 ao 20 de maio a aldea foi un fervedoiro de espectáculos, proxectos, artesanía, premios, ciencia, arte e obradoiros. 

Desde a Fundación Eduardo Pondal pedíronme que contase a miña vivencia do día 19. Unha gran responsabilidade porque unha quere facer xustiza ao vivido e recoller o carácter complexo e a alma da experiencia. O sol morneando a saia de volantes da terra bañada polo Anllóns, o idilio da recta que nos conduce ao corazón das historias, e esa combinación perfecta de vila bonita, graciosa e tranquila pero vibrante e misteriosa cunha artesa chea de contos e un berce de creatividade.

A Fundación vestía as mellores galas, con Rosalía, Curros e Pondal ondeando no ar e dándonos a benvida a carón das mulleres de Yoseba Muruzábal da súa serie Fenómenos do rural: "A brigada do machado". José María, Tamara, Julia, Teresa, Adrián e Alba, fenómenos eles tamén, recibíannos co seu sorriso perpetuo ao tempo que ultimaban detalles, desde carrexar caixas a colocar as tazas para o café.

Comezamos a mañá coa V edición do encontro "Aldeas singulares", unha mesa redonda que deu cita a un grupo de mulleres emprendedoras do rural. Verónica Couto moderou as intervencións, recordándonos que ‘se todos fixesen proxectos e iniciativas coma as vosas, a cousa sería ben distinta’.

Coñecemos o traballo de Andrea González, musicóloga que tamén traballa en  Mamá Teresa, unha empresa familiar de tres mulleres que emprega materias primas da súa zona (Arzúa) para facer pastas, biscoitos e mesmo salchichón de chocolate porque "tradición si, pero hai que innovar para chamar pola xente e beber dos estímulos do teu medio". Alén destes produtos, apostan pola "excelencia e o traballo ben feito para inspirar a outros e dinamizar o ambiente".

Veronica Guardado, mestra de educacion infantil no CEIP Canosa Rus falounos das súas orixes rurais,   "filla dunha leiteira e dun taberneiro" e dos seus soños cumpridos a través de proxectos da biblioteca do centro, coma ‘Sementando igualdade no rural’, e cos que aspiran a  "deixar de ser ese edificio estanco e abrirse ao rural". 

Estefanía Martínez ten igualmente os seus proxectos educativos dentro do seu centro de ensino A escola do bardo: Clubs de lectura infantil, lecturas animadas, xogos tradicionais e lectoescritura para adultos nun esforzo por diversificar un pouco a oferta alén do reforzo escolar. 

Lucia Abarrategui, pola súa banda, presentou o traballo que con Sergio Pascual levan a cabo en Laboratorio de radio, que ten como obxectivo achegar a radio a calquera lugar e persoa "a través de obradoiros e experiencias cun  obxectivo lúdico e pedagóxico, pero tamén inclusivo". 

Favorecer a comunicación e a inclusión e tecer redes son tamén obxectivos de Fademur (Federación de Asociaciones de Mujeres Rurales), que nos presentou Rosa Arcos, presidenta do nodo galego. Dunha familia nas que "as mulleres eran as que dobraban o lombo", participou no 1989 na primeira asociación de mulleres rurais. Agora, en Fademur, que agrupa 54 asociacións en Galicia, céntrase en programas para traballar coas xuntas directivas e loitar contra violencia de xénero, que se vive de xeito diferente no rural (máis endogamia e presión da comunidade e menos vías de escape).  "Buscade datos de mulleres rurais e violencia de xénero. Non os hai", dicíanos. Por iso o  ano pasado fixeron unha enquisa de 1900 mulleres. Por iso tamén buscan apoiar a comercialización de produtos feitos por mulleres do ámbito rural, coidando a imaxe, favorecendo o traballo colaborativo e dinamizando as redes sociais.  Remataba a súa intervención cunha sentenza contundente: "As mulleres somos o activo máis dinámico do medio rural".

Para dinamismo, o de Alicia Rey, unha muller que combina o traballo na súa empresa Biosolutio, centrada na protección natural de cultivos, co coidado de persoas dependentes. ‘Eu escápolle á etiqueta 'ecolóxico', o que é importante é cambiar a forma de traballar’, dicíanos. Nós adoitamos buscar o remedio cando xa a pranta ten unha praga. En Biosolutio empregan fitoterapia, tratan unha pranta con outra pranta, pero analizando a toxicidade e se é sistémico. Non é fácil, pois "ser emprendedora no século XXI é durísimo", e de aí a necesidade de complementar ese traballo co coidado de persoas dependentes.

Tampouco o tivo fácil Elena Ferro, zoqueira. Primeiro, polo odio que había cara aos zocos, e por iso ela considera que ‘Non creo que poida facer nada máis que iso, dignificar un calzado que protexeu a tanta xente’. Segundo, porque houbo que facer moitas probas e cambios do 1995 ata o 2010, e de aí a necesidade de combinar a fabricación de zocos co traballo de marroquinaría. Pero o esforzo pagou a pena e na súa empresa familiar hai agora 10 persoas (8 mulleres e 2 homes).  Elena é un bulebule que non deixa ningún aspecto á casualidade: traballa o boca a boca, pero tamén as redes sociais, a estética e mesmo os nomes dos seus modelos:"É o mínimo que podo facer por eses pobos que os usaron".

Outro besbello é Mercedes Cachaza, presidenta do Consello de Maiores de Paderne desde 2004. Comezaba a súa exposición dicindo: "Nós pertencemos á eterna xuventude’. E así o comprobamos. Viaxes, ioga, Tai Chi, cinefórum e mesmo a UNED sénior, que comezou nunha casa particular e hoxe segue medrando, son algunhas das actividades nas que participan activamente.

Ana Corredoira, "gandeira de profesión, vocación e xenética", lidera As vacas da Ulloa s.c. galega. Con 28 anos, criada entre vacas, sente que non se pode cuestionar a viabilidade do rural, onde "temos unha responsabilidade enorme que é a de producir comida". Un traballo que na súa familia se toman en serio, e do que se sente orgullosa. "Son bióloga e fun á universidade,  onde entendín que o meu corpo adícase ao traballo, pero a miña cabeza voa, non a teño alugada".  Hai 4 anos tocoulle un relevo xeracional acelerado coa morte do pai, pero non vai deixar que ninguén se leve os beneficios do seu traballo e do seu xeito de vivir. Invita a calquera a visitar a súa granxa  para "ensinar ao mundo o que facemos e por que o facemos".

Esther Alicia Paz, da aldea de Puxedo, presentou o proxecto comunitario para pór en valor os activos da súa aldea: o  parque natural da Baixa Limia, a praza de San Antonio, un conxunto monumental do século XVIII, o peto das ánimas máis grande de Ourense, un palco de música cun carballo centenario ademais de catro airas nun estado de conservación magnífico. Comezouse un ambicioso proceso para restaurar o retablo da igrexa, crear un local social, lastrar as prazas, restaurar canastros, comprar cortes e construír un forno e un museo etnográfico. Aparellado a este plan, organizouse a dinamización do espazo a través do proxecto ‘Eiras vivas’ que recupera o ciclo do pan (seitura, malla, moenda e fornada) e organiza a festa da malla o 14 de agosto.

Xavier Álvarez, membro do Centro de cultura popular Xaquín Lourenzo e colaborador da romaría etnográfica Raigame en Vilanova dos Infantes mostrou con orgullo as xoias da vila: o burgo medieval, o barrio xudeu, as casas blasonadas e o feito de que foi berce de Ferrín, Curros e Celso Emilio Ferreiro. O poema de Curros sobre a Virxe do Cristal foi a inspiración para crear o espectáculo Raigame, unha festa "que integra aos veciños e trae a artesanía ao presente, mantendo a tradición, póndoa en valor e proxectándoa cara o futuro".

As exposicións tiveron como denominador común a ilusión e paixón que cada unha delas destila. Pero alén das vontades e o traballo individuais, como destacou Verónica na pregunta final, hai tamén un impacto local de todos e cada un dos proxectos, porque como dixo Ana, "as aldeas deben ser centros de traballo e vida, non camas" e como indicou Rosa "O problema non é como imos vivir no rural, senón como van vivir os das cidades se o rural desaparece".

Despois da xira polos postos de artesanía, do baile e a música a cargo do CCP Xaquín Lourenzo e o xantar na zona "leiring", retomamos a sesión de tarde cunha nova edición de Literatas, nun emotivo acto dirixido por Rosalía de Castro (Tamara Lema) e Eduarda Pondal (Ana Suárez).  Ao compás da súa batuta foron desfilando cancións e textos. Músicas que cobraron vida nas voces e os instrumentos de Irma Macías, Xaquín Rama, Silvia Losada, Isabel Fernández, Antía Ameixeiras e Sabela Caamaño, e tamén textos escolmados por  Luís Antonio Giadás Álvarez que tomaron corpo nas voces de Marité Lema, Nataly Asorey, Concha Blanco, Diana Varela, Lorena Pose, Lupe Blanco, Alba María, Carmen Isabel Labador, Rosa Rodríguez, Natalia Lema, Mabel Montes, Tania Carreira, Olga Campos e Priscila Méndez. 

A través delas rememoramos a  mulleres anónimas coma aquelas cociñeiras que tiñan que servir a señoritos que non querían luxar as mans, as panilleiras de Laxe, as mestras ás que lles impuxeron limitacións no vestir e o arreglo persoal, e as pescadeiras, mariscadoras ou mineiras que sufriron condicións abusivas de traballo. Lembramos ademais a outras con nomes e apelidos, coma Dolores Centeno Soto (traballadora nos asteleiros), Susa da Chasca (a parteira de Corme), Hermosinda de Taboído e María Baña (poetas). 

Un momento especial foi o dos Bicos de mel, galardóns que entregou Susana López Abella, Secretaria Xeral de Igualdade. No seu discurso lembrou o prólogo de La hija del mar onde Rosalía de Castro expresaba a frustración "Porque todavía no les es permitido a las mujeres escribir lo que sienten y lo que saben". Os Bicos de mel, porén, recoñeceron a traxectoria de tres mulleres que son exemplos na transmisión de coñecementos e habilidades: Sara Vidal García, bisneta de ferreiros, que fixo "oficios escravos" desde os 12 anos que ía na carreta cos fouciños e que fixo un traballo inxente na recuperación do tratamento e procesado artesanal do liño; Teresa Castro Pardiñas e Carmen María Taibo, ámbalas dúas regueifeiras, que nos emocionaron e fixeron rir a partes iguais cos seus versos. 

A xornada foi inesquecible por tantos e tantos grandes detalles onde se percibe o agarimo mol que cada un/ha pon nos preparativos: O fermoso centro de mesa feito por Carmen Rosa Méndez, as mesas con café, froitas e larpeiradas preparadas ao milímetro por Teresa Seara, as pandeiretas e bolsos de Sanín que vestiron cada recuncho coa súa arte silenciosa, a atención personalizada e coidado atento de Tamara Lema que fai sentir a todo o mundo que é unha peza importante, a constancia e sensibilidade de Alba Mato para recoller os mellores instantes nas súas fotos, e moitas outras persoas que seguro que se me escaparon pero que contribuíron a que o Festiletras fose todo un éxito.

Neste vídeo breve tentei facer un resumo visual da xornada e aquí o deixo xunto co meu agradecemento polo cariño, a aprendizaxe, as ideas, os (re)encontros, as viaxes en coche xuntas, o intercambio de impresións, as recomendacións lectoras (ai, Nacho Montoto, Natalia Lema e Diana Varela Puñal, que grandes descubrimentos!), os libros abandonados nun asento traseiro e sobre todo... as palabras. 

Vémonos o ano que vén!

A Day of Words: Literatas n'O Couto

O Couto recibíanos o pasado sábado 25 de novembro engalanado de calidez, luz e algodón. Desde a Fundación Pondal, pedírannos a un grupo de mulleres que explicásemos o que faciamos ao alumnado das aulas científico-tecnolóxicas Isidro Parga Pondal. O acto que concluíu unha serie de 100 planificados en torno ao falecemento do poeta Eduardo Pondal, levaba por título "Literatas" e presentábase con este enigmático cartel.

Presas da curiosidade, fomos chegando a contagotas e facendo as presentacións, pois sabiamos o obxectivo do evento mais non quen eran as outras participantes. Aos poucos,  fomos apañando retalliños unhas das outras, buscando os espazos e os lazos comúns, as conexións.

Comezou o acto da man mestra de Tamara, e palabra a palabra cada unha foi tirando ao seu xeito dos veos do misterio e disipando a néboa da mañá. Soaron as notas das regueifas herdadas do bisavó (Lupe), do punteiro da gaita agarimado por mans femininas (Isa) e das cantigas corais con voz e escrita de muller (Charo). 

Vibraron as cordas do corazón ao escoitar a historia duns bombóns cunha tarxeta (Teresa), simpatizar coa loita de Milagros por abrirse camiño, percibir o amor pola lingua e o orgullo de aldea de Uxía; ou contaxiarse do entusiasmo que senten Natali polo seu proxecto Colaxe e Alba pola compañía Galeatro.

Incribles as historias daquelas que tiveron (e teñen) que abrirse camiño nun mundo de homes, entre pintores, oleiros, pilotos de autocross e rally de terra, traballadores de emerxencias e empresarios: Viki, Carmen Isabel, Sandra, Priscila e Olga.

Enfeitizáronnos as encantadoras de palabras Rosalía e Blanca recordándonos que somos fillas de Rosalía de Castro, e invitándonos a crearnos, a perseguir os nosos soños. 

Soños que están a perseguir Erica e Aida estudando as carreiras que lles gustan; Teresa, traballando a súa habilidade coas mans na asociación "O son das varas"; e Tania, combinando todas as súas afeccións no traballo que desempeña.

E se os soños cambian? Non pasa nada, mudamos o rumbo. É cuestión de matemáticas, como dixo Mariluz, que deixou o ensino público para traballar cos números.

Tralos números e as palabras, o silencio. Silencio envexoso das palabras sen voz de Paula, que encheron as nosas pupilas. 

E tralo silencio, a felicidade das preguntas, da conversa. A sensación de ter tendido pontes, de igualar datas de nacemento, dirección, currículo e calendario.

"A primeira vez que se me convocou a unha reunión, non asistín porque me sentía cohibida. Eran 25 membros e eu era a única muller" 

(Olga)

"Teño conciencia de ser muller e ser do rural"

(Charo)

"A nosa asociación quere que os nenos saiban o que había aquí. Antes en cada casa había un cesteiro" 

(Teresa)

"É interesante coñecer o mundo das persoas xordas" 

(Paula)

"Aspirade sempre a ser os mellores profesionais, dediquedes ao que vos dediquedes. Iso require estudo, esforzo e disciplina" 

(Mariluz)

"O meu traballo consiste en buscar trebellos ou formas de facer as cousas doutra maneira para que todos as poidan facer" 

(Teresa)

"O deporte é esencial. Dache moitos valores" 

(Priscila)

"O que moitos traballos ten, nunca chega a nada", me dicían na miña casa. Eu non estou de acordo" (Isa)

"Crear un espazo propio é difícil" 

(Viki)

"Levo oito anos competindo cos homes. Eu arreglo o meu coche, e eu o rompo" 

(Sandra)

"Detrás do espello todas eramos a mesma muller" 

(Rosalía)

Artigo e fotografías en La Voz de Galicia sobre o acto (26/11/2017)
Artigo en La Voz de Galicia anunciando a xornada (25/11/2017)

The Heart in Poems: Rosalía de Castro

Rosalía de Castro

(1837-1885)

¡Pra a Habana!

Este vaise i aquel avise,

e todos, todos se van.

Galicia, sin homes quedas

que te poidan traballar.

Tes, en cambio, orfos e orfas

e campos de soledad,

e nais que non teñen fillos

e fillos que non teñen pais.

E tes corazóns que sufren

longas ausencias mortás,

viudas de vivos e mortos 

que ninguén consolará.

Culturgal: A Festival of Words

“She had always wanted words, she loved them; grew up on them. Words gave her clarity, brought reason, shape.” 

―Michael Ondaatje,  The English Patient

O pasado domingo visitamos Culturgal 2016, no Pazo da Cultura de Pontevedra. Era a novena edición desta feira, porén do noso grupo de cinco, só unha tiña asistido previamente, e de feito foi ela quen nos motivou a ir,  así que para os que nos estreabamos foi unha experiencia novidosa e memorable. Grazas, Patri! Seguimos aprendendo de ti!

Na súa páxina web, defínese o Culturgal como unha representación do traballo no sector cultural, un punto de confluencia entre as ideas, iniciativas e proxectos que cada día levan a cabo profesionais e entidades, unha cita do sector cultural galego cuxo lema deste ano xirou “ao redor da construción comunitaria da cultura do futuro”.

A feira aglutinou eventos literarios, musicais, cinematográficos e lúdicos que compuxeron unha completísima programación para diversos públicos onde o difícil era elixir; mais iso posibilita que cada un teña a súa propia experiencia do evento, dependendo das actividades ás que asista. Aquí vos deixamos a nosa.

Comezamos por Rosalía Total, un proxecto artellado por Irene Silva e Rita Bugallo que contou coa participación do club de lectura leCRAS, a Fundación Rosalía de Castro, as Cantareiras de Chan, Galiestampa e Wiki Rosalías. Foi emocionante escoitar as palabras de Rosalía nas "linguas acarameladas" (palabras de Anxo Angueira) destas mozas e mozos.

Rosalía a ritmo de rap coas Wiki Rosalías (Noa, Sara e Emma)

Despois, xa de tarde puidemos estar na celebración do 15º aniversario da AGPTI, a Asociación Galega de Profesionais da Tradución e da Interpretación, onde, nun formato interactivo e dinámico, se falou da intención orixinal da asociación, as condicións de traballo, o recoñecemento social, e dos obxectivos que teñen para presente e futuro.

De seguido escoitamos a conversa da xornalista Selina Otero coa escritora Ledicia Costas ao redor do libro Jules Verne e a vida secreta das mulleres planta(2016). Ledicia falou da dificultade de escribir un libro, das tramas que “mastiga na cabeza” e de que escribe de xeito case obsesivo, durante oito ou nove horas ao día; do xeito que fai a documentación e investigación; das flores, das abellas, o océano na súa obra... e tamén houbo tempo para as risas coas anécdotas familiares relacionadas cos gatos e os coches.

De todos os xeitos, o bonito do Culturgal, é a experiencia integral, o conxunto, e o feito de que tamén a cultura se visibilice, non si?

Sanín - Percusión Tradicional

Pase lo que pase

Martin Maez 

O fogar do Santiso

Títeres Alakrán

Museo Galego do Entroido (Xinzo de Limia)

Cestola na Cachola

Alén dos fetichismos, o bonito son os encontros, os reencontros, as conversas, o agarimo, o tempo regalado, a interxeracionalidade e a aprendizaxe. E cando remata a feira, levas para casa os petos cheos de palabras da man ao corazón das que botar man cando comece o inverno... se é que se decide a vir!

Delicadísimos os trazos e as verbas de Dores Tembrás

Un pracer conversar con Antonio M. Fraga e Antía

Fotografía tirada do Facebook da Deputación de Pontevedra

Vémonos o ano que vén!

Letters, Words, Hands and Heart in Poetry: Poemagosto

O pasado sábado 8 de outubro tivo lugar a terceira edición do Festival Poemagosto, organizado por Carlos Airas (da libraría Aira das Letras),  Carlos da Aira, a Fundación Vicente Risco e o Concello de Allariz, que combina música e poesía galegas e busca achegalas a todos os públicos.

Aínda que o amencer foi "nebracento e fresqueiro", como diría Vicente Risco, co avance do día os que estabamos no patio do Museo do Coiro, fomos sentindo como quecía o corazón a ritmo de verso.

Anxo Angueira foi o primeiro poeta que escoitamos, facendo unha potente declamación de memoria  de varios poemas de Rosalía de Castro, entre eles  "Miña santiña", un precioso cantar dialogado entre unha costureira e unha santa, e tamén "Silencio", que reproduzo de seguido:

A man nerviosa e palpitante o seo,

as niebras nos meus ollos condensadas,

con un mundo de dudas nos sentidos

i un mundo de tormentos nas entrañas,

sentindo cómo loitan

en sin igual batalla

inmortales deseios que atormentan

e rencores que matan,

mollo na propia sangre a dura pruma

rompendo a vena hinchada,

i escribo..., escribo..., ¿para qué? ¡Volvede

ó máis fondo da ialma,

tempestosas imaxes!

¡Ide a morar cas mortas relembranzas!

¡Que a man tembrosa no papel só escriba

palabras, e palabras, e palabras!

Da idea a forma inmaculada e pura

¿dónde quedóu velada?

Angueira rematou a súa intervención cun poema propio, "O liño de María", que dixo que sente no fío de Sarmiento e Rosalía. Desde logo non se oía un chío entre os asistentes, e ao rematar todos tiñamos na nosa meniña o azul dos ollos de María e da flor do liño.

Pola tardiña estremecéronos de novo os textos poéticos, do máis delicioso e variado, onde tamén houbo alusións aos versos de Fran Cortegoso.

Rosalía Fernández Rial, deleitounos con versos do seu Vinte en escena (2012), e metémonos na pel dos "nómades invisibles" ou das prostitutas que navegan nas "proas da cidade." Ismael Ramos levounos polo "territorio da ferida", foi ordenando "letras ata atopar o nome da despedida" e recordounos que "o mar pola noite é un peixe que agoniza". Iolanda Zúñiga recuperou o "Combate estéril" fiando os risos e buscando o empate, e seguiu coa "Carta astral", xogando coas palabras, modulando o ritmo e intercalando cancións. Arancha Nogueira librounos do "mundo que é unha escrava negra que mira con ollos cansos e repetitivos", Alba Cid invocou  "o malva e o outono que sempre nos converten en escribas" guiándonos pola historia apócrifa dos tulipáns, a pesca con cormorán e a historia das palabras. 

E xa pola noite, despois de que O Leo i Arremecághona nos consolase co "Menos mal que o heavy é metal" entre outros hits, gozamos co ensemble de creatividade composto por Mercedes Peón, Mónica de Nut (sampler e coros) e Ana García (coros e percusión), que aliñaron palabras, música e interpretación para crear a alquimia do imaxinario con vibrantes melodías polirrítimicas que axitaron os xardíns alaricáns e as almas dos oíntes. 

ALLARIZ- Poemagosto 2016 from dpastoriza

Words in Poems and Music: Gelria

Hai tempo que me viña fixando na tenda O Pazo das Musas, na Rúa Nova (Santiago de Compostela), polo seu nome tan evocador e porque sempre ten cousas interesantes no escaparate. 

Fotografía tirada de https://www.google.es/

Finalmente foi un libriño-disco o que me obrigou a entrar. Trátase de Gelria co seu Cantos de poeta, unha escolma da lírica galega desde o Rexurdimento ata hoxe a través das voces de catorce autores: Rosalía de Castro, Manuel Curros Enríquez, Ramón Cabanillas, Manuel Antonio, Álvaro Cunqueiro, Aquilino Iglesia Alvariño, Luís Pimentel, Uxío Novoneyra, Celso Emilio Ferreiro, Manuel María, Xosé Luís Méndez Ferrín, Bernardino Graña, Luz Pozo Garza, Chús Pato. A estes hai que engadir os versos de Manuel Rivas, que van intercalados entre os versos dos escritores escolmados.

Gelria, nome tomado dun buque holandés no que navegou Manuel Antonio, é un trío composto por Mario G. Cortizo, percusionista, Federico Mosquera, pianista e Elena Tarrats, cantante.

Por que escoller poemas? Mario G. Cortizo explicou nunha entrevista que "Nós somos músicos, non letristas, e nunca poderiamos escribir así. Pero na música clásica, que é de onde vimos, o habitual é que haxa un libretista e un compositor". E foi con mimo e coidado que puxeron os sons aos versos, respectando escrupulosamente a métrica das poesías e aparellando a cada estrutura a música que mellor lle acae, desde aquela de tradición popular pasando pola clásica ou o jazz ata o pop.

Non tiven aínda ocasión de escoitar con calma o disco, pois téñoo emprestado, pero o libro é unha delicia, cunha edición multilingüe dos poemas, fotografías de Juan Luis Rúa, ilustracións de Sonia García Vidal e o uso de distintos papeis, como o vexetal no que se imprimiron as palabras de Rivas.