Letters in Theatre: Voaxa e Carmín

As Marías, as inseparables irmás. Personaxes emblemáticas de Compostela inmortalizadas nunha estatua que lles rende homenaxe na entrada da Alameda e que serve de punto de encontro a locais e de souvenir fotográfico para os estranxeiros, aínda que pouca xente sabe os seus nomes reais, Coralia e Maruxa;  e moitos menos coñecen o drama persoal que se esconde detrás das caras maquilladas e das roupas coloridas. 

A historia de Coralia e Maruxa Fandiño explícase parcialmente neste artigo de El Mundo de hai uns anos, na páxina da Cultura Galega, nun documental, Coralia e Maruxa, as irmás Fandiño, de Xosé  H. Rivadulla Corcón e algún que outro libro de difícil acceso. 

Arturo Fandiño e Consuelo Ricart eran unha parella de artesáns, oficio tan frecuente naquel Santiago de principios do século XX. El, zapateiro, con obradoiro na Algalia de Arriba, n.º 32. Ela, costureira e bordadora, con obradoiro na súa propia casa, na rúa do Espírito Santo, profesión que van aprender e compartir, tamén as súas fillas, nacidas no seo dunha familia de once irmáns.

Cando as irmás Fandiño saían á rúa a pasear vestidas coa roupa feita na casa, con teas de cores, alegres e vivas coma elas, os estudantes galeguistas e republicanos chamábanlles “liberdade, igualdade e fraternidade” e os estudantes de dereitas, da CEDA, “fe, esperanza e caridade”. No entanto, este soño revolucionario afogouse en sangue o 18 de xullo do ano 1936. A sublevación militar franquista e a represión feroz —que na Galiza foi odio, opresión, asasinato e medo— chegou á familia Fandiño Ricart. Os irmáns lograron fuxir; ao principio tiveron mellor sorte que Ánxel Casal, Camilo Díaz Baliño, Recachanta, Narciso Fraga, os irmáns Pasín e un longo etcétera que cómpre aínda recuperar e que quedaron tirados, asasinados nas gabias. Mais elas, as mulleres da casa, a nai e as irmás, si que tiveron que vivir as ameazas, o aceite de rícino, o pelo rapado, os falanxistas que viñan controlar a calquera hora do día e da noite a casa, a intimidade e a dignidade da familia e das mulleres.

Chamáronlles “roxas”, tratáronas de “putas”. O traballo desapareceu como medio de sustento e de dignidade; a fame estivo presente diariamente nas súas vidas a partir de entón. Continuaron vivindo na rúa do Medio, naquela Compostela dos anos 40, 50, 60 e 70, onde só había escuridade, medo e silencio, moito silencio. O triángulo mortal e inquisidor que formaron Falanxe, Igrexa e Exército no franquismo triunfante tras a guerra esnaquizou a súa fraxilidade e a súa cabeza escachou coma o cristal. Sufriron as iras do réxime franquista e  persecución por motivos políticos. Foron interrogadas multitude de veces, torturadas e, incluso se di que violadas no Monte Pedroso, simplemente por negarse a dar a coñecer onde estaban dous dos seus irmáns, militantes da CNT fuxidos. A todos estos padecementos uníuselle, a principios dos anos sesenta, a destrución da súa casa por mor dun trono.

E as dúas irmás Fandiño, as mulleres máis coñecidas e retratadas de Compostela, “as Marías”, Maruxa (1898-1980) e Coralia (1914-1983), que sempre se quixo chamar Rocío, conseguiron crear un mecanismo de defensa para sobreviviren: tolearon, e na súa loucura recuperaron o soño da mocidade, escuálidas como se saísen dun campo de concentración, sen dentes, vestíronse de luz e cor e, cheas de afeites —coma se dunha representación de máscaras se tratase: po de arroz, colorete, carmín— nese Santiago da mediocridade, da miseria e do terror, todos os días, á mesma hora, marcada polas badaladas da Catedral, no verán desde a rúa do Espírito Santo até o Paseo no Toural, no inverno nos soportais da rúa do Vilar, desafiaban o gris do clima e da mente das xentes co seu facho de luz permanentemente aceso. E mesmo os estudantes ou visitantes que querían, coa súa galantería hipócrita, achegarse ás máscaras de cor, elas, coa dignidade recuperada e a forza da tolemia rexeitaban aquel “cortexo” respondendo: "Tú ya tienes". Quizais así viviron felices, na súa loucura desesperanzada e cruel, chea de fame e de miseria pero digna.

Esther F. Carrodeguas, que dirixe na actualidade o Cadro Artístico Airiños (o máis antigo en activo de Galiza), reescribe a historia destas mulleres en Voaxa e Carmín.

Mabel Rivera e Belén Constenla dan vida a Coralia e Maruxa, facendo unha interpretación física, expresiva, atrevida e chea de vida e forza, nun balancín de protagonismo, impulsado por Maruxa na primeira parte, e por Coralia na segunda. As voces, os xestos e mesmo a respiración disparan instantáneas precisas e punzantes que van revelando o dilema opaco, velado coma a noite, esa noite que é “coma un uniforme negro”, aínda que “o negro non é un color nin é nada”.

Entre “Sansón para o meu corazón”, a galleta convertida en voaxa, a viaxe ao mar, as chaves perdidas, o bolso roubado ou a ameaza dos uniformes, imos intuíndo a identidade das irmás, imos aprendendo dos “paseos pequeniños”, imos sabendo que hai  que calar, hai que saber como seguir camiñando, como vivir sen respirar, como “non mirar aínda que se vexa”.

Fotografía de Patri Fernández

Coralia e Maruxa, Maruxa e Coralia. Non sei decidir se son bolboretas ou abellas neste vaudeville traxicómico que, sen aspirar a ser un exposé político, serve para abrir cancelos idelóxicos e constitúe un recordatorio potente dun episodio da historia compostelá que non adoita traerse á memoria, unha afirmación da felicidade, pero tamén do trauma e da ferida como dínamo.

Dúas cartas na obra, as dúas escritas polas irmás e fiestras á súa vida interior: Unha delas para o estudante da Alameda, o “guapo” que lles gusta ás dúas; e a outra para o seu irmán Manuel.

E rematamos a entrada cun texto de Teresa Moure:

"Cando os reloxos pararon, Coralia e Maruxa aprenderon o que saben todos os derrotados: que unha vez que che quitan a dignidade, xa nada máis poden facerche. Por iso, as dúas en punto é a hora da rebeldía. Son as dúas en punto."