Letters in Books: Aqueles días en que eramos malas

Din as estatísticas que as mulleres constitúen o segmento da poboación carceraria que máis está a incrementar nos últimos anos. E son tamén as máis vulnerables. Nove de cada dez mulleres que están encarceradas sufriron abusos domésticos ou sexuais e/ou vivían en condicións de pobreza. Moitas foron condenadas por pequenos crimes non violentos (ou relacionados con drogas) ou en defensa propia.

Inma López Silva bota sal na ferida en Aqueles días en que eramos malas (2016). Un retrato cubista que, curiosamente, non comeza, como moitos filmes ou libros que tratan o tema, nin co crime cometido, nin co xulgado, senón no propio cárcere.

O descenso á galería de celas das mulleres non é paseniño, senón dun empurrón, facéndonos conscientes desde a primeira páxina da súa realidade, que se desenvolve nun tempo que se desliza coa lentitude da melaza nun espazo abafante e claustrofóbico. Os ritmos do cárcere non perdoan, impóñense con precisión matemática:

"A angustia é matinal, e a culpabilidade, vespertina" (p.10).

"Meu amor, cando estaba no cárcere, o único que quería era que os minutos pasasen ..." (p.9)

Cun achegamento que vai alén dos paradigmas estereotípicos de "ofensor(a)", "vítima" e "comunidade", López Silva presenta unha manchea de historias individuais de mulleres, unhas vivaces, outras tráxicas,  outras desorientadas. Inma, Laura, Margot, Sor Mercedes, Valentina. Mulleres. Sobreviventes da vida. 

O tratamento e a presentación dos crimes das mulleres é maxistral. Igual nalgún momento da lectura nos sorprendemos facendo "taxonomías de delitos" coma Valentina (p.83), pero despois reparamos en que son máis ben dilemas que se nos presentan, pois "criminais de verdade, no módulo de mulleres, non hai ningunha" (p.84). As maldades cometidas trascenden o contexto das historias individuais inducíndonos a pensar que fariamos nós de estar na súa pel. Non é que xustifiquemos os crimes nin consideremos ás mulleres vítimas pasivas dun sistema ou unha cultura podre, pero si simpatizamos coa exposición da ineficiencia do castigo e da burocracia, o descoido psicolóxico, a falta de atención ao persoal, o trato inhumano. O cárcere infantiliza, deshumaniza, agrede a identidade, asfixia os lazos persoais. 

"O certo é que no ar do cárcere se respiraba que todas eramos noxentas" (p.12)

"Quitarche a liberdade é anularte totalmente" (p.108)

"... nese lugar onde gardamos e pechamos baixo chave todo o noxento que dá a especie humana en forma de delito e crime" (p.175).

Para estas "mulleres rotas" (p.144), o seu "ser malas" consistiu realmente en sobrevivir:

"Foi un simple acto de vinganza no que aprendín a ser mala e sentir pracer.

Mentres matinas en ser cruel, amor, non fracasas. E dá gusto" (p.14)

"Ningunha das penas de prisión que viñeran despois logrou facerlle sombra a un desterro xitano" (p.25)

"Desde que lle medraron as tetas, Valentina sempre soubo dúas cousas: que non se podía non parir, e que a culpa de quedar preñada sempre sería dela" (p.44)

"Porque, en fin, pensa Laura, todo o mundo pode ser noxentamente malo se se terza" (p.193)

Grazas aos flashbacks  ás súas vidas pasadas en Vigo, Lugo, Monforte, Santiago e El Calvario, repasamos as historias de supervivencia dunhas mulleres que buscan conforto en pequenos talismáns coma as teteiras ou os pósteres parisinos de Margot; nas drogas ou na escrita.

A novela constitúe, ao meu ver, un éxito en tanto nos leva a facer unha análise antropolóxica dos patróns sociais que conforman as vidas das mulleres, e as avaliacións asimétricas que se fan entre sexos. Nunha especie de caixa rusa, como lectoras, buscamos as raíces para esas asimetrías explorando a procura das mulleres de poder, seguridade, e un sentido de valor e estima. Unha busca na cal deixan as súas pegadas a publicidade (p.70), a relixión (p.56), a sociedade (coma a xitana), ou o "decálogo moral escrito no sangue" (p.99) que nos inculcan os pais. E as nais.

As nais alónxanse na novela do estereotipo de matriarcas santurronas e anxelicais, e son "bechos doutra estirpe" (p.138) que, ou ben son neglixentes no seu papel, ou fracasan estrepitosamente na súa ansia de encaixar cos patróns estereotípicos habituais. Son elas tamén do grupo das "malas"? Sofren matrimonios tóxicos ou viven atrapadas nun contexto que as asfixia. Tentan axudar (ou parécelles que o fan) ás fillas, máis por veces agravan as súas miserias.

"A única que se resistiu ao desterro foi a nai de Margot. Se cadra a maternidade ten a capacidade de insuflar un pouco de sentido común, e aquela muller, que asistiu ao ritual da voda como culminación de catorce anos de vixilancia escrupulosa da virxindade da súa filla, sabía que era imposíbel que Rebeca estivese cun home que non fose Isaac" (p.25)

"A nai de Laura sempre se contentou con levar a casa, cultivar unhas leiras que xa quedaron rodeadas de edificios de catro ou cinco pisos, e soster un porco, as galiñas, e os coellos. Foi ela, sobre todo, quen sempre se resistiu a deixar de imaxinar unha vida máis emocionante e un matrimonio menos prosaico a través da radio que a acompaña a todas horas no peto do mandil e a través das historias das telenovelas..." (p.29)

"Pero non aturou ver como a súa nai, no fondo, sentía que a culpa de que violasen a Valentina era súa, por parir unha filla fermosa naquel val do Meta, e por non ser quen de gañar o pan para a familia con algo diferente a mirarlles polo gando aos veciños que xa non daban subido ao monte" (p.46)

"Sempre levaba flores á cuneta onde estaba enterrada a súa nai (...) coñeceu a moitas mulleres coma a súa nai, mulleres especiais, mulleres que creron que as súas fillas vivirían mellor doutra maneira" (p.95, 96)

"... agora amamos demasiado os nosos fillos como para albiscar sequera a posibilidade de velos morrer, sufrir, vivir castigados. Tanto, que ás veces os matamos" (p.139)

"Unha nai é unha nai, e esta nai, a de Rebeca, en realidade, nunca deixou de buscala. O certo é que tamén a castigaron a ela, por partida dobre, sen filla e sen neto" (p.146)

Fotografía de Jesús García

"Margot vai sentindo que ás veces a vida é así, que hai cousas, coma unha carta inesperada, por exemplo, que poden secarche as bágoas e acabarche, aínda que non queiras, co compás de agarda" (p.254).